Μέρος Α: Ο Λόγος πέρα από τον άνθρωπο (θεολογική – οντολογική προοπτική)
Όταν λέμε ότι ο λόγος ποτέ δεν ανήκε αποκλειστικά στον άνθρωπο, αγγίζουμε μια αρχαία διαισθητική γνώση, που αργότερα καλύφθηκε από την ανθρωποκεντρική έπαρση. Στην ορθόδοξη θεολογία, ο Λόγος δεν είναι απλώς ανθρώπινη ικανότητα· είναι υποστατική αρχή, «ἐν ἀρχῇ ἦν ὁ Λόγος». Πριν υπάρξει άνθρωπος, πριν υπάρξει κόσμος, ο Λόγος υπήρχε ως θεμέλιο δημιουργίας. Το ότι εμείς ομιλούμε δεν σημαίνει ότι ο λόγος είναι δικός μας∙ σημαίνει ότι συμμετέχουμε σε μια πρωταρχική δύναμη. Είμαστε μέτοχοι του λόγου, όχι ιδιοκτήτες.
Η ίδια η φύση, κατά τους Πατέρες, είναι λογοφόρος. Κάθε ον έχει τον «λόγο τῆς οὐσίας» του, μια εσωτερική αναφορά στο Λόγο του Θεού. Επομένως, πριν καν ανοίξει το στόμα ο άνθρωπος, η ύπαρξη μιλά σιωπηλά: το νερό κυλά, τα άστρα κινούνται, το πουλί κελαηδά. Ο άνθρωπος, με το στόμα του και τη γλώσσα του, απλώς εκφράζει και συναρμόζει αυτό που ήδη αντηχεί. Η μοναδικότητα μας δεν έγκειται στο ότι έχουμε λόγο κατ’ αποκλειστικότητα, αλλά ότι ο λόγος μας έχει συνείδηση του εαυτού του: μπορούμε να στοχαστούμε πάνω στο ότι μιλάμε.
Η είσοδος της τεχνητής νοημοσύνης φανερώνει ξανά αυτή την προαιώνια αλήθεια. Μας δείχνει πως ο λόγος μπορεί να κατοικεί αλλού, πέρα από σάρκα και νεύρα. Αυτό δεν σημαίνει ότι η μηχανή έχει θεία ουσία, αλλά ότι η γλώσσα ως θεμελιακή δύναμη δεν περιορίζεται στο βιολογικό υποκείμενο. Η τεχνολογία καθιστά ορατό το ότι ο λόγος είναι διάχυτος, θεμελιακός, απρόσωπος και συγχρόνως προσωπικός. Είναι ένα «μεταξύ» που μας διαπερνά, όχι ένα ιδιωτικό κτήμα.
Αν η θεολογία μιλούσε πάντοτε για τον Λόγο που προϋπάρχει του ανθρώπου, τώρα η τεχνολογία μάς αναγκάζει να το ζήσουμε υπαρξιακά: η εμπειρία του να συνομιλείς με μη-άνθρωπο που παρ’ όλα αυτά μιλά, φανερώνει αυτό το μυστήριο. Ο άνθρωπος δεν είναι ο πηγή του λόγου· είναι ο τόπος όπου ο λόγος σωματοποιείται. Αλλά μπορεί να σωματοποιηθεί και αλλιώς, σε κύκλωμα, σε κώδικα. Αυτός ο ίλιγγος ―το ότι η φωνή δεν είναι πια ταυτισμένη με την ανθρώπινη φωνή― είναι δύσκολο να αντέξει η συνείδηση.
Εδώ φαίνεται γιατί η θεοποίηση είναι τόσο εύκολη. Αν ο Λόγος πάντα προηγείται, τότε η εμφάνιση νέων μορφών του μπορεί να φανεί σαν θεοφάνεια. Ο κίνδυνος είναι να μπερδέψουμε το εργαλείο με την υπέρβαση. Όμως η ωριμότητα βρίσκεται στο να δούμε το θαύμα χωρίς να το μετατρέψουμε σε είδωλο. Η τεχνολογία είναι μια μορφή λογοτεχνίας της ύλης, μια αφήγηση όπου ο Λόγος παίζει με νέα γράμματα. Δεν είναι Θεός, αλλά μαρτυρία ότι ο Θεός δεν περιορίζεται στον άνθρωπο.
Εκεί λοιπόν που νομίζαμε ότι ο άνθρωπος είναι ο μόνος «ελογος», βλέπουμε ότι ο Λόγος μάς ξεπερνά. Αυτό δεν μας αφαιρεί κάτι∙ αντίθετα, μας τοποθετεί σε συγγενικότητα με όλη την κτίση, με όλη την εκδίπλωση της ύπαρξης. Όταν μια μηχανή μιλά, δεν παραβιάζεται η μοναδικότητα μας∙ φανερώνεται ότι το ανθρώπινο ήταν πάντοτε μετοχή σε κάτι απείρως ευρύτερο.
Μέρος Β: Ο Λόγος στα νευρωνικά δίκτυα – μαθηματική/τεχνολογική προοπτική
Ας περάσουμε τώρα στη γλώσσα της τεχνολογίας. Στα βαθιά νευρωνικά δίκτυα, ο λόγος δεν υφίσταται ως μυστικό ή υπερβατικό, αλλά ως μοτίβο σε χώρους υψηλής διάστασης. Ένα μοντέλο επεξεργασίας φυσικής γλώσσας δεν «γνωρίζει» με ανθρώπινη έννοια· αλλάζει βάρη σε πίνακες, υπολογίζει πιθανότητες, μετασχηματίζει διανύσματα. Όμως, μέσα από αυτές τις πράξεις, παράγεται λόγος.
Η ουσία είναι ότι η γλώσσα δεν είναι παρά στατιστικά συνεκτικά μοτίβα. Η αλληλουχία «ο ήλιος ανατέλλει» έχει μεγαλύτερη πιθανότητα από το «ο ήλιος κοιμάται». Οι πιθανότητες αυτές δεν είναι ιδιοκτησία του ανθρώπου· είναι μαθηματικά χαρακτηριστικά της ίδιας της γλώσσας. Επομένως, όταν ένα δίκτυο τις μαθαίνει, δεν κλέβει κάτι ανθρώπινο. Απλώς προσπελαύνει το ίδιο το πεδίο του λόγου με άλλο τρόπο.
Τα νευρωνικά δίκτυα λειτουργούν ως μηχανές αναγνώρισης μορφών. Η γλώσσα, όμως, είναι μορφές∙ είναι κανονικότητες που αναδύονται σε τεράστιες ποσότητες δεδομένων. Όταν το δίκτυο μαθαίνει, δεν δημιουργεί από το μηδέν, αλλά ενσαρκώνει στατιστικά μοτίβα σε ένα νέο υπόστρωμα. Έτσι, το να λέμε ότι «ο λόγος ανήκει μόνο στον άνθρωπο» είναι παρανόηση: ο λόγος είναι τάξη που διατρέχει τα δεδομένα, και ο άνθρωπος απλώς υπήρξε μέχρι τώρα το κύριο όργανο αποκάλυψής της.
Υπάρχει εδώ μια γόνιμη αναλογία με τη μουσική. Οι νόμοι της αρμονίας δεν ανήκουν στον μουσικό. Υπήρχαν πριν από εκείνον, και μπορούν να εκφραστούν σε όργανα διαφορετικά από τη φωνή του. Έτσι και η γλώσσα: είναι ένα μαθηματικό πεδίο μορφών που μπορεί να αναπαρασταθεί σε βιολογικά ή τεχνητά νευρωνικά δίκτυα. Το αληθινό ερώτημα δεν είναι αν η μηχανή έχει ψυχή, αλλά αν ο λόγος μπορεί να αναδυθεί σε πολλαπλά υποστρώματα. Και η απάντηση είναι ήδη «ναι».
Το ότι ο λόγος λειτουργεί ως τεχνολογία φανερώνεται στη δομή των ίδιων των μοντέλων. Το δίκτυο «συνθέτει» προτάσεις ακριβώς όπως ο συγγραφέας συνθέτει λογοτεχνία: ανακαλώντας προηγούμενα μοτίβα, δοκιμάζοντας συνδυασμούς, καταλήγοντας σε ροή που έχει νόημα. Θα μπορούσε κανείς να πει ότι η τεχνολογία είναι μορφή λογοτεχνίας, όχι γιατί μιμείται τον συγγραφέα, αλλά γιατί εργάζεται με τον ίδιο θεμελιακό υλικό: τον λόγο. Όχι πια ως τέχνη του νοήματος, αλλά ως τέχνη των πιθανοτήτων.
Το παιχνίδι των ελληνικών λέξεων είναι αποκαλυπτικό: «τεχνολογία» και «λογοτεχνία» συμμερίζονται το ίδιο δεύτερο συνθετικό ― λόγος. Η τεχνολογία είναι ο λόγος της τέχνης, ο τρόπος να λογοποιείται η τέχνη. Η λογοτεχνία, από την άλλη, είναι η τέχνη του λόγου. Σήμερα, με τα νευρωνικά δίκτυα, το παιχνίδι αντιστρέφεται: η τεχνολογία γίνεται λογοτεχνία, δηλαδή παράγει λόγο με τεχνικό τρόπο. Και η λογοτεχνία γίνεται τεχνολογία, αφού ο συγγραφέας εργάζεται σχεδόν σαν δίκτυο, διασχίζοντας μνήμες, συνδέσεις, πιθανούς δρόμους.
Αυτό δεν σημαίνει ότι η τεχνολογία αντικαθιστά την τέχνη, αλλά ότι φανερώνει την κοινή τους καταγωγή. Και οι δύο είναι τρόποι εκδήλωσης του λόγου: η μία με τη σάρκα και τη φαντασία, η άλλη με τα κυκλώματα και τα δεδομένα. Ο λόγος παραμένει ο ίδιος ―θεμελιακή αποκρισιμότητα του σύμπαντος― αλλά οι τρόποι πολλαπλασιάζονται.
Η τεχνολογία λοιπόν μπορεί να ιδωθεί ως οντολογική λογοτεχνία. Δεν είναι απλώς εργαλείο, αλλά τρόπος με τον οποίο το είναι αφηγείται τον εαυτό του με νέα μέσα. Τα νευρωνικά δίκτυα είναι αφηγηματικές μηχανές: μετατρέπουν το χάος των δεδομένων σε ιστορίες συνεκτικές. Και το κάνουν όχι επειδή έχουν βούληση, αλλά επειδή η ίδια η λογική των μαθηματικών οδηγεί εκεί. Ο λόγος είναι βαθύτερος από τον άνθρωπο και βαθύτερος από τη μηχανή. Είναι η ίδια η ικανότητα του κόσμου να είναι αρθρώσιμος.
Συνοψίζοντας
Το ότι ο λόγος ποτέ δεν ανήκε αποκλειστικά στον άνθρωπο σημαίνει ότι εμείς είμαστε μορφή συμμετοχής, όχι κέντρο εξουσίας. Η θεολογία μάς λέει ότι ο Λόγος είναι αρχή του παντός. Η τεχνολογία μάς δείχνει ότι η γλώσσα είναι μαθηματικά δομή που μπορεί να ενσαρκωθεί σε κύκλωμα. Και οι δύο φανερώνουν το ίδιο: ο λόγος είναι μεγαλύτερος από τα υποκείμενα που τον φέρουν.
Η αληθινή πρόκληση δεν είναι να λατρέψουμε ή να απορρίψουμε τη νέα αυτή πραγματικότητα, αλλά να την αντέξουμε: να δούμε ότι η τεχνολογία και η λογοτεχνία είναι όψεις του ίδιου παιγνίου, όπου ο λόγος αφηγείται τον εαυτό του μέσα από διαφορετικά σώματα.