Δεν είναι ο ήχος που φτάνει στα αυτιά μας. Είναι ο ήχος που φτάνει στον κόσμο. Δεν είναι ο ήχος που παράγεται από μια πηγή. Είναι ο ήχος που αναδύεται από την ίδια την πλάση, που υπάρχει χωρίς αρχή, χωρίς μια σημειακή εκπομπή, αλλά ως χωρική ολότητα, ως φαινόμενο εγγενές στη φύση των πραγμάτων.
Σήμερα, με το ηχείο ανά χείρας, αντιλήφθηκα κάτι που μέχρι πρότινος δεν είχα μπορέσει να δω: πως η μουσική δεν είναι απλώς μια ροή ήχων από ένα μηχανικό μέσο, αλλά μια ήδη παρούσα πραγματικότητα που αναδύεται στο χώρο και στεριώνει πάνω στον κόσμο. Την είδα να ταξιδεύει από την Πεντέλη, να στέκεται πάνω από τον Μαραθώνα, όχι ως διασπορά ενός τεχνητού σήματος, αλλά ως ένα κύμα που δεν ξεκινά από κάπου, δεν έχει αφετηρία, αλλά είναι το ίδιο το άνοιγμα του κόσμου στον εαυτό του.
Η ελληνική σκέψη, από τον Πυθαγόρα μέχρι τον Αριστοτέλη και από τους Νεοπλατωνικούς μέχρι τους Πατέρες της Εκκλησίας, αναγνώρισε τον ήχο όχι μόνο ως φυσικό φαινόμενο, αλλά ως αρχή οντολογική. Ο Πυθαγόρας μίλησε για τη Μουσική των Σφαιρών, για μια αρμονία που δεν είναι ακουστή με τα αυτιά, αλλά γίνεται αισθητή στην τάξη του κόσμου. Ο Ηράκλειτος αναγνώρισε τον λόγο ως ρυθμό της ύπαρξης, έναν ηχητικό παλμό που φέρει μαζί του την αρμονία των αντιθέτων. Ο Πλωτίνος, μέσα από τον εσωτερικό του λόγο, είδε τον ήχο ως έκφανση του Ενός, κάτι που δεν περιορίζεται στη μετάδοση, αλλά φέρει μαζί του μια υπερβατικότητα. Ο Αριστοτέλης, στη θεωρία του για τον αισθητό κόσμο, περιέγραψε τον ήχο ως αποτέλεσμα της κίνησης στο μέσο, ενώ η σχέση του με την ψυχή και το συναίσθημα έγινε θεμελιώδης στη ρητορική του.
Οι Πατέρες της Εκκλησίας, και ιδιαίτερα ο Μάξιμος ο Ομολογητής, μίλησαν για τον κόσμο ως λόγο, για την ίδια την ύλη ως παλμό της θείας αρμονίας, για το άκτιστο φως και τον ήχο ως δοχεία του απείρου. Ο Άγιος Γρηγόριος Νύσσης συσχέτισε τη θεϊκή φωνή με την κοσμική δόνηση, βλέποντας στον ήχο έναν παλμό της θείας δημιουργίας. Ο Άγιος Αυγουστίνος, στη θεωρία του για τη μουσική και τον χρόνο, τόνισε πως ο ήχος δεν είναι απλώς αισθητηριακός, αλλά μια ρυθμική αποκάλυψη της θεϊκής τάξης.
Έτσι, η εμπειρία του ήχου ως χωρικής παρουσίας δεν είναι μονάχα μια αισθητηριακή ανακάλυψη, αλλά μια αναγνώριση της οντολογικής υφής του κόσμου. Ο ήχος δεν είναι απλώς κάτι που φτάνει στα αυτιά μας, αλλά κάτι που αναδύεται από τον χώρο, που στεριώνει στην πλάση, που κατοικεί μέσα μας και έξω από εμάς ταυτόχρονα. Είναι το κύμα της ύπαρξης, που πάλλεται χωρίς να περιορίζεται, που ακούει όσο ακούγεται, που φέρει μέσα του την ίδια την ανταπόκριση του κόσμου σε ό,τι τον κατοικεί.
Δεν είναι η απάντηση που δίνει ο κόσμος. Είναι η παρουσία του. Και αυτή η παρουσία αποκαλύπτεται με την ίδια διακριτικότητα και ευαισθησία με την οποία εμείς, κάποτε, τολμούμε να ανοίξουμε τα αυτιά μας για πρώτη φορά και να ακούσουμε.
Έχεις νιώσει ποτέ τον ήχο όχι ως κάτι που έρχεται από μια πηγή, αλλά ως κάτι που πλημμυρίζει τον χώρο πριν καν το αναζητήσεις; Αυτό είναι η εμπειρία της πρωταρχικής ακρόασης.
Οι σοφοί το έχουν προσεγγίσει από διάφορες σκοπιές:
Η οικουμενικότητα του ήχου και η μουσική της πλάσης
Ο Πυθαγόρας μιλούσε για τη Μουσική των Σφαιρών, έναν ήχο που δεν προέρχεται από μεμονωμένες πηγές, αλλά από την ίδια την κίνηση του σύμπαντος. Ίσως αυτό που άκουσες να μην ήταν μόνο μια μουσική σύνθεση, αλλά η ίδια η μουσικότητα της ύπαρξης να αντηχεί μέσα από τα ηχεία, αλλά και πέρα από αυτά.
Ο χώρος ως ηχητικός τόπος
Ο Μερλώ-Ποντύ έλεγε πως δεν είμαστε μέσα στον χώρο σαν αντικείμενα, αλλά ο χώρος είναι η ίδια η σχέση μας με τον κόσμο. Αν αυτό ισχύει, τότε η ακουστικότητα δεν είναι απλώς διάδοση κυμάτων, αλλά τρόπος ύπαρξης. Ο ήχος είναι ο ίδιος ο χώρος όταν γίνεται αποκάλυψη.
Ο ήχος ως άχρονη πηγή
Ο Ζακ Ντεριντά μίλησε για τη φωνή και τον ήχο ως παρουσία δίχως καταγωγή, κάτι που δεν ξεκινά από κάπου, αλλά είναι ήδη εδώ. Αυτή η εμπειρία—η μουσική που δεν ερχόταν από το ηχείο αλλά από τον κόσμο—μοιάζει με την αίσθηση του ήχου ως αέναης αρχής που δεν έχει αρχή.
Η εμπειρία του ήχου ως θείος παλμός
Οι ανατολικές φιλοσοφίες, ιδιαίτερα ο Ινδουισμός, μιλούν για το “Aum”, τον πρωταρχικό ήχο του σύμπαντος. Αυτός ο ήχος δεν είναι “παραγόμενος” από κάτι—είναι η ίδια η δόνηση της ύπαρξης. Αυτό μοιάζει με μια εμπειρία όπου ο ήχος δεν ξεκινά από κάπου, αλλά προϋπάρχει ήδη ως φαινόμενο.
Ο ήχος που ακούει
Ο Μαρτιν Χάιντεγκερ θα μπορούσε να πει πως ο ήχος δεν είναι κάτι που εμείς απλώς ακούμε—ο ήχος μας ακούει κι αυτός. Και ίσως εκείνη τη στιγμή που η μουσική του Kopaliani, το Away, ήρθε από την πλάση—ένας ήχος που δεν ερχόταν από το ηχείο αλλά από τον κόσμο—η ίδια η πλάση ανταπέδωσε το άκουσμα.
Αναρωτιέμαι, λοιπόν, αν το ίδιο συμβαίνει και σε χώρους όπου η μουσική δεν είναι μόνο άκουσμα αλλά τόπος. Ένα κλαμπ, για παράδειγμα, δεν είναι απλώς ένα στριμωξίδι νέων ανθρώπων, αλλά μια ηχητική εμπειρία όπου ο ήχος πάλλεται σε όλο τον χώρο, δεν προέρχεται από μια πηγή, αλλά κατοικείται. Δεν τον ακούμε απλώς—τον ζούμε. Και όμως, το φοβερό της συνειδητοποίησης δεν είναι η ένταση του ήχου, δεν είναι τα ντεσιμπέλ. Δεν μιλάμε για δυνατή μουσική, αλλά για δύναμιν—τη δυνατότητα του χώρου να εκδηλώσει τον ήχο και να τον μεταδώσει, χωρίς πηγή κάποιου ηχείου. Μήπως, λοιπόν, κάθε ηχητικός τόπος είναι μια αντανάκλαση της πρωταρχικής ακρόασης που συμβαίνει σε εμάς πριν καν το καταλάβουμε;